Ciekawostki

 Ziemia Radomska – dawny region kulturowy na obszarze historycznej ziemi sandomierskiej, obejmujące tereny leżące w widłach rzek Wisły i Pilicy. Region został opisany przez Oskara Kolberga w XIX wieku. Radomskie było jednym z sześciu regionów zaliczanych do historycznej ziemi sandomierskiej (także Kieleckie, Opatowskie, Opoczyńskie z Górami Świętokrzyskimi i Sandomierskie). Oskar Kolberg wskazywał, że wszystkie te regiony zamieszkiwała grupa etnograficzna Sandomierzan. Źródła świadczą, że niemożliwe byłoby wyznaczenie stałych granic regionu kulturowego, a jedynie obszary funkcjonowania danych obrzędów, zwyczajów i zjawisk kulturowych.35 miejscowości opisane przez Kolberga w regionie Radomskie: Radom, Przytyk, Wyśmierzyce, Białobrzegi, Stromiec, Grabów nad Pilicą, Rozniszew, Mniszew, Magnuszew, Ryczywół, Świerże Górne, Jedlnia, Jedlińsk, Wsola, Głowaczów, Brzóza, Kozienice, Stanisławice, Augustów, Sieciechów, Gniewoszów, Wysokie Koło, Janowiec, Czarnolas, Policzna, Jasieniec, Sucha, Zwoleń, Kazanów, Tczów, Odechów, Skaryszew, Wierzbica, Orońsko, Guzów, Wolanów

Powiśle Lubelskie – region etnograficzny na wschodnim brzegu rzeki Wisły, należący do Lubelszczyzny. Znajduje się w środkowo-zachodniej części województwa lubelskiego. Do miast tego regionu zalicza się: Józefów nad Wisłą, Opole Lubelskie. Jan Stanisław Bystroń zaliczał Powiśle do terenów rdzennie polskich^[1].Obszar Powiśla Lubelskiego w dużo większym stopniu niż reszta Lubelszczyzny podlegał wpływom kultury i gwary mazowieckiej. Janusz Kamocki wyróżnił tutejszą ludność jako osobną podgrupę Lubliniaków.

Początki Chotczy sięgają  XIII wieku. W wykazach świętopietrza, czyli podatków na rzecz Watykanu z lat 1325 – 1327 wymieniono już parafię Chotcza. Zapis ten brzmi: „Item Venceslaus, plebanus ecclesiae de Chotzha de VIII marc promedieate decima presentis anni solvit”. Badacz dziejów Diecezji Krakowskiej, ksiądz Bolesław Kumor parafię w Chotczy określa jako parafię powstałą  przed 1325 rokiem.

Parafie w tamtych czasach, tak samo jak i obecnie, powstawały w większych osadach. W 1325 roku parafia w Chotczy była już zorganizowana. Tak więc początki Chotczy mogą sięgać XIII wieku a parafia chotecka powstała na przełomie XIII i XIV wieku.

       Nazwa wsi pochodzi albo od rycerskiego imienia Chotek lub Chociemir albo od przeprawy przez Wisłę określanej tu wyrazem chodca. Kolejny zapis kronikarski dotyczący miejscowości pochodzi z lat 1335 – 1342 i również pochodzi z kościelnych wykazów podatkowych. Wykazy te wymieniają „plebanus de Chotcza” w archidiakonacie lubelskim.

   Pierwszym znanym właścicielem wsi był Jan z Chotczy notowany w kronikach w latach 1405 – 1427. W 1428 roku właścicielem wsi był Mikołaj z Chotczy. Kolejnymi właścicielami Chotczy byli bracia; Jakub i Mikołaj herbu Nabram, notowani sa oni w księgach sądowych sandomierskich w 1449 roku. Właśnie ród herbu Nabram dziedziczył Chotczę i okoliczne wsie przez następne lata. W połowie XV wiku właścicielem Chotczy był już Paweł Chotecki. Tak więc kolejni rycerze z Chotczy od nazwy rodowej wsi przyjęli nazwisko Choteccy.

Zapis z 1465 roku informuje, że pleban z Chotczy posiadał: „idąc od końca cmentarza do rzeki Przerii ugór z dąbrową zwany Sad (Szad) wraz z rolą „Szapacze”, nowo założonym stawkiem i ogrodem. Rolę od tej dąbrowy przy końcu wsi w stronę rzeki Chotczy (w dawnych wiekach rzekę Iłżankę zwano Chotczą) rolę z lewej strony aż do pól kmiecych z prawem karczunku”. Ponadto pleban pobierał dziesięcinę z ról kmiecych w Chotczy, Zajączkowie, Gniazdkowie oraz z ról dworskich w Trzemsze, Siennej, Starej Wsi.

Z 1476 roku mamy dość zagadkowy zapis o sporze plebana Chotczy Stanisława z „mieszczanami” z Chotczy. Najpewniej jest to pomyłka, a być może świadczy o próbach utworzenia miasta w rodzinnym gnieździe Choteckich, na co też wskazuje prof. F. Kiryk  (Urbanizacja małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI w. Kielce 1994, s.34).

Jan Długos w swym „Liber beneficiorum” (1455-1480) zapisał: „Chothcza de Chotecz jako własność „Calvi Montis”, tj. klasztoru na Św. Krzyżu”. Długosz miał niezbyt ścisłe informacje, ponieważ parafia w Chotczy oddawała tylko dziesięcinę do klasztoru na Świętym Krzyżu, a nie była własnością klasztoru.

   Wspomniany wyżej Paweł Chotecki posiadał również posiadłości ziemskie w ziemi lubelskiej. Ów Paweł Chotecki w 1484 roku został chorążym lubelskim, a w 1501 kasztelanem połanieckim. Tytuł kasztelana oznacza, ż był on senatorem. Spisy podatkowe z 1508 roku informują, że dziedzicem Chotczy i Zajączkowa był nadal Paweł Chotecki. Zmarł w 1515 roku.

  W XVI wieku niektórzy z Choteckich, dla których nie starczyło miejsca w rodowych wsiach, wyjechali na Ukrainę i Lubelszczyznę, gdzie łatwiej było zdobyć ziemię i tytuły. Kroniki notują Piotra Choteckiego, który został starostą lwowskim, Marcina cześnika podolskiego i Pawła Stanisława kanonika kijowskiego. Choteccy mieszkali też w ziemi czerskiej.

( Obecnie według bazy PESEL mieszka w Polsce 21 osób o tym nazwisku, w tym 14 w byłym województwie radomskim ).

W Chotczy nadal dziedziczyli Choteccy. Jeszcze w latach 1510 – 1540 wieś liczyła dwa łany ziemi, od takiego obszaru płacono podatek.

Jak podaje Kazimierz Niedziela (w swoim opisie przeszłości wsi Wielgie) w 1556 roku Chotcza przeszła we władanie Anny Kochanowskiej, matki słynnego poety Jana. Ponoć Jan Krępski, ówczesny właściciel Chotczy, Krępy, Lipska, Lipy i Wielgiego miał kłopoty finansowe. Pożyczył więc od Kochanowskich 1000 florenów pod zastaw, który stanowiły wsie. I albo dłużnik nie miał czym długu spłacić, albo też matka poety (wówczas 26-letniego) wolała zastaw od gotówki, bo Chotcza i Wielgie stały się częścią jej majątku.

   W 1569 roku, według spisu podatkowego, właścicielem Chotczy był jednak znowu jeden z Choteckich, Paweł, zapewne syn lub wnuk wspomnianego w 1508 roku Pawła Choteckiego. Tenże Paweł Chotecki w 1558 roku został pisarzem ziemskim lubelskim. Zmarł w roku 1574 jako sędzia lubelski. W tym czasie wieś liczyła już 4 łany ziemi uprawiane przez 8 kmieci. Dodatkowo mieszkali we wsi zagrodnicy, było ich sześciu. Zagrodnicy uprawiali niewielkie kawałki ziemi. Oprócz kmieci i zagrodników mieszkańcami wsi byli też trzej komornicy, którzy mieszkali u bogatszych gospodarzy i wynajmowali się do pracy. Chotcza liczyła w tym czasie około 60 mieszkańców.

  Następne spisy podatkowe z 1576 roku informują o istnieniu karczmy w Chotczy.

Kolejnym właścicielem wsi był Bartosz Chotecki, notują go kroniki parafialne pod datą 1595 roku. Z tego samego okresu mamy też informacje o innych dziedzicach wsi: Piotrze i Janie Choteckich. W 1602 roku właścicielem wsi był Jakub Chotecki. Jakub Chotecki był ostatnim znanym przedstawicielem tego rodu dziedziców Chotczy.

Jeszcze za czasów Choteckich istniała w tej miejscowości szkoła parafialna. Jej istnienia możemy się tylko domyślać na podstawie zapisu, jaki pochodzi z lat 1597 – 1698 z wizytacji kościelnych. Napisano tam, że „szkoła rozpadła się doszczętnie”, czyli wcześniej istniała. W tym czasie kościół w Chotczy był zniszczony i niekonsekrowany. Niedługo później odbudowano szkołę i w 1617 roku kolejne wizytacje kościelne notują już istnienie szkoły parafialnej.

   W początkach XVII wieku Choteccy przestali być właścicielami Chotczy, najpewniej ostatni dziedzic z rodu Choteckich miał tylko córki i wieś trafiła w obce ręce. Zapiski parafialne podają nazwiska następców Choteckich byli nimi: Jaszowscy, Chomętowscy.

   W latach 1655 – 1660 miał miejsce potop szwedzki. Oprócz wojsk szwedzkich nasz kraj pustoszyły też wojska siedmiogrodzkie. Wsie parafii Chotcza również zostały zniszczone. Świadczy o tym lustracja okolicznych dóbr królewskich oraz zachowane materiały dotyczące wsi Kijanka. Zniszczenia nie były tak duże jak w innych rejonach powiatu radomskiego. Być może uratowało ten rejon położenie z dala od głównych szlaków.

Według spisu podatkowego z 1662 roku w parafii Chotcza mieszkały 1072 osoby płacące podatki a średnio w jednej miejscowości zamieszkiwało ponad 100 osób. W skład parafii Chotcza, jednej z bardziej zaludnionych w powiecie radomskim, wchodziło 10 osad. Spis ten podaje jako właściciela wsi Jana Kochanowskiego, spokrewnionego ze słynnym Janem Kochanowskim z Czarnolasu. W Chotczy mieszkali wtedy: jeden szlachecki dworzanin, 16 osób służby i 126 mieszkańców.

  Kolejnymi właścicielami Chotczy był możny ród Lubomirskich. Są oni wymienieni jako właściciele wsi w początkach XVIII wieku. Chotcza została włączona do dóbr janowieckich.

  Jerzy Dominik Lubomirski, syn Jerzego Lubomirskiego, był dziedzicem Chotczy do 1727 roku. Po nim dziedziczył jego starszy syn Franciszek Ferdynand, który był dobroczyńcą miejscowej parafii, zmarł bezpotomnie. Cały majątek przekazał swemu bratankowi Marcinowi Lubomirskiemu (1738 – 1811 )

On to był dziedzicem Chotczy w drugiej połowie XVIII wieku.

  W 1783 roku Marcin Lubomirski przestał być właścicielem Chotczy. Według oficjalnej wersji spraedał dobra janowieckie, w skład których wchodziła Chotcza, Mikołajowi Piaskowskiemu. Jednak nieoficjalna wersja głosi, że dobra janowieckie Marcin Lubomirski przegrał w karty w ciągu jednej nocy. Właścicielem Chotczy stał się więc Mikołaj Piaskowski., znany zwolennik konfederacji Targowickiej. Majątek Chotcza dzierżawił wtedy Józef Sołtyk.

  W końcu XVIII wieku istniał już podział na Chotczę Górną i Dolną. Spis kościelny z 1787 roku informuje, że Chotczę Dolną zamieszkiwało 212 osób, w tym 10 Żydów, Chotczę Górną zaś zamieszkiwało 269 osób, w tym 17 Żydów.

  Mikołaj Piaskowski niedługo cieszył się dobrami janowieckimi. Nie był dobrym gospodarzem, a jego majątek był zadłużony. Chotcza i inne dobra Piaskowskiego zostały zlicytowane w 1790 roku. Sądy zastosowały tak zwane prawo pierwszeństwa i najpierw pokrywano najwcześniejsze długi. Niestety ogromny dług nie pokrył wszystkich roszczeń. Nabywcą Chotczy został najpewniej dzierżawca, Józef Sołtyk, który występuje jako właściciel tych dóbr w 1801 roku.

  Po Sołtykach, na początku XIX wieku, Chotcza przeszła na własność Rutkowskich herbu Pobój. Ród ten pochodził z Mazowsza. Pierwszym właścicielem z rodu Rutkowskich był Szymon Rutkowski ożeniony z Marianną z Mierosławskich. Mieli oni jedną córkę i dwóch synów, Antoniego i Józefa. Córka Emilia (1809 – 1886 ) 20 IX 1825 r wyszła za mąż za Ignacego Prądzyńskiego, bohatera wojen napoleońskich i powstania listopadowego. Ignacy Pradzyński był jednym z najzdolniejszych oficerów z czasów powstania listopadowego. Już w wieku 20 lat był kapitanem. W 1831 roku pod Olszynką Grochowską, przyczynił się walnie do udaremnienia Rosjanom szturmu na Pragę, prawobrzeżną część Warszawy, a w kwietniu tegoż roku odniósł zwycięstwo nad carskim wojskiem w słynnej bitwie pod Iganiami. Prądzyński był przede wszystkim inżynierem wojskowym. Działający do tej pory Kanał Augustowski jest dziełem tego zdolnego generała. Ignacy Prądzyński na pewno bywał w majątku swoich teściów w Chotczy. Pradzyński, który u schyłku życia mieszkał w ziemi opatowskiej, miał jedną córkę Helenę, która wyszła za mąż za Stanisława Herniczka. Helena z Prądzyńskich Herniczek została pochowana w 1854 roku na cmentarzu w Chotczy. Jeszcze na początku XX wieku był tu jej grób. Po Szymonie Rutkowskim dziedzicem wsi był jego syn Antoni, który zmarł w 1854 roku.         

   W 1864 roku, na mocy carskiego ukazu, powstała gmina Chotcza. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwark). Częściami składowymi były gromady (wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadający co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie gminne wybierało wójta i ławników 9zarząd gminy). Wójt miał uprawnienia policyjno-administracyjne i sądownicze. Gmina zarządzała szkolnictwem gminnym. Urzędem gminy kierował pisarz gminny, który często był najważniejszą osobą w gminie z racji umiejętności czytania i pisania.

   W roku 1880 w skład gminy wchodziły: Baranów, Białobrzegi, Chotcza Dolna, Gniazdków, Jarentowskie Pole, Kijanka, Siekierka, Tymienica i Zajączków. W roku 1827 Chotcza Górna miała 42 domy, 278 mieszkańców; Chotcza Dolna 17 domów, 180 mieszkańców. Na rzece iłżance znajdował się młyn wodny, a w pobliżu stawy rybne. W okresie międzywojennym gmina Chotcza należała do powiatu iłżeckiego. Sąd pokoju dla gminy (I instancji) był w Lipsku, a sąd okręgowy w Radomiu. Najbliższa stacja kolejowa znajdowała się w Puławach, a poczta w Lipsku.

 Chotcza była ośrodkiem handlu i usług. Sklep z galanterią prowadził Paweł Kozieł, olejarnię M. Mendelman, sklep spożywczy Z. Kozieł. Był też w Chotczy sklep z wędlinami należący do R. Służewskiej. Natomiast J. Służewski i I. Owsiany zajmowali się wyszynkiem.

W Chotczy Dolnej działał wiatrak, będący własnością J. Stępniewskiego. Funkcjonował też młyn wodny, należący do J. Ciesielskiego. W Chotczy Górnej była kaszarnia należąca do Ch. Wajemana i sklep z wędlinami J. Kozłowskiego. W chotczy-Józefowie działały: sklep spożywczy J. Ciepielewskiego i sklep z wędlinami A. Łyjaka.